Bij kastelen denk je ongetwijfeld aan het luxe leven van adellijke jonkvrouwen, ridders, gravinnen of zelfs prinsen. Maar wie hielden het kasteel eigenlijk draaiende? Ontdek het leven van onmisbare tuinmannen, gouvernantes, linnenmeiden, koks, stalknechten en poortwachters tijdens de Dag van Het Kasteel op maandag 29 mei! BAAC heeft bij enkele deelnemers van de Dag van het Kasteel archeologisch of bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd waar we je graag meer over vertellen.
Kasteel Valkenburg
In het voorjaar van 2012 is door BAAC bv een archeologisch onderzoek uitgevoerd op de voorburcht van kasteel Valkenburg (Zuid-Limburg). In het Nederlandse kastelenlandschap neemt kasteel Valkenburg een bijzondere plaats in, aangezien het de enige hoogteburcht in Nederland is. Bovendien maakt het feit dat specifiek het voorburchtterrein is opgegraven het onderzoek extra waardevol. Archeologisch onderzoek op voorburchtterreinen is zeldzaam, waardoor er slechts weinig over bekend is. Het voorburchtterrein is in het verleden gebruikt als eerste verdediging van de hoofdburcht en bestond meestal uit een ringmuur, met of zonder torens. De opgraving van BAAC leverde enkele zeer verrassende resultaten op met betrekking tot de ontstaansgeschiedenis, het gebruik en het uiterlijk van het terrein in Valkenburg.
Mergelgroeve (tweede helft twaalfde eeuw)
Het meest verrassende resultaat van het onderzoek was de vondst van een zes meter diepe mergelgroeve. Het betreft een niet overdekte dagbouwgroeve. Er zijn verschillende wanden aangetroffen die volledig bedekt zijn met kapsporen. Met name de oostelijke wand van de greppel is met een hoogte van zes meter behoorlijk indrukwekkend te noemen. De mergelgroeve is gedateerd in de tweede helft van de twaalfde eeuw. Hierdoor is het niet onwaarschijnlijk dat de mergel die hier gewonnen werd, is gebruikt voor de bouw van de zestienhoekige toren en de ringmuur rond het kasteelterrein. Deze bouwwerken kennen een vergelijkbare datering, en behoren daarmee tot de oudste mergelstenen gebouwen in deze regio.
Ovens (eind twaalfde eeuw)
Aan het eind van de twaalfde eeuw is de groeve buiten gebruik geraakt en opgevuld met mergelpuin. Hier bovenop zijn de restanten van twee lemen ovens aangetroffen, die met elkaar verbonden waren door een lemen vloertje. Enkele paalkuilen rondom de ovens wijzen mogelijk op de aanwezigheid van een afdak. Eén van de ovens is gefundeerd op een laag scherven, waaruit twee verschillende potten zijn gereconstrueerd. Waarschijnlijk hebben de ovens dienst gedaan als broodbakovens. Andere sporen van bewoning zijn niet aangetroffen.
Paardentuig (dertiende en veertiende eeuw)
Uit de dertiende en veertiende eeuw werden slechts ophogingslagen aangetroffen; sporen van bebouwing ontbreken volledig. In deze lagen zijn enkele vondsten gedaan die lijken te wijzen op een militair karakter van het terrein, zoals een ijzeren pijlpunt en blijdestenen. Dat zijn stenen die vóór de uitvinding van het vuurgeschut met een grote katapult (de “blijde” genaamd) door de aanvallers tegen de kasteelmuren werden geslingerd. Daarnaast zijn opvallend veel resten van paardentuig aangetroffen, voornamelijk gespen maar ook een compleet bit.
Zegelstempels
Zeer bijzonder is de vondst van twee fragmenten van adellijke zegelstempels uit de dertiende eeuw. Helaas zijn beide stempels gevonden in de verstoorde bovengrond, maar dat maakt het karakter van de vondsten niet minder opzienbarend. Het betreft een fragment van een zegel van een zekere Elizabeth, en een van Walram. Welke Elizabeth bedoeld wordt is tot nu toe niet achterhaald, maar het Walram-stempel kan worden toegewezen aan Walram “de Rosse”, heer van Valkenburg en Monschau die leefde in de tweede helft van de dertiende eeuw. Er zijn zelfs enkele aktes bekend uit 1269-1270 waarop het betreffende zegel is gebruikt.
Het onderzoek te Valkenburg heeft spectaculaire resultaten opgeleverd. Met name de aanwezigheid van een mergelgroeve op dit terrein is een grote verrassing. Wat voor verhalen liggen er nog verborgen bij andere kastelen..?
Kasteel Croy, Aarle-Rixtel
Het is een tijdje geleden dat het bij de vorige gebruiker van het kasteel begon te knagen dat hij eigenlijk vrijwel niets over het gebouw kon vertellen aan zijn bezoekers. In plaats daarvan vertelde hij verhalen over de geschiedenis van het kasteel. Om meer te weten te komen over de ontwikkeling van het kasteel mocht BAAC een bouwhistorisch onderzoek uitvoeren. Toen bouwhistoricus Geert Oldenmenger begon aan zijn onderzoek naar Kasteel Croy (Noord-Brabant) leek de bouwgeschiedenis niet erg ingewikkeld te zijn. Maar niets bleek minder waar.
Boogfries
Een bijzonder kenmerk van kasteel Croy is het boogfries waarmee alle bouwdelen zijn uitgevoerd. Geert ontdekte dat het boogfries in tenminste drie bouwfasen tot stand gebracht moet zijn. Bovendien is het best bijzonder dat er portretkopjes verwerkt zijn bij een aantal consoles. Een deel van deze kopjes is zelfs afkomstig van elders en opnieuw gebruikt voor dit kasteel! Waarschijnlijk heeft dit hergebruik aan het einde van de zestiende eeuw plaatsgevonden, kort na verwoestingen die tijdens de Tachtigjarige Oorlog in de regio plaatsvonden. Of is het toch gebeurd rond het jaar 1599 wat op de voormalige binnnenpleingevel staat? De kopjes zijn in ieder geval afkomstig van de verdwenen kerk van Rixtel, de vlakbijgelegen Maltezerhoeve (een stichting van de Maltezer ridderorde) of één van de vele ‘kasteeltjes’ die in de omgeving hebben gestaan.
Achthoekige toren
Een tweede interessant resultaat van het onderzoek had betrekking op de achthoekige toren in het zuidelijke deel van Kasteel Croy. De toren vertoont meer gelijkenissen met kerkarchitectuur dan met klassieke kastelenbouw. Waarom week deze toren in bouwstijl af van de rest van de torens? Is het toeval dat vier zijden van de toren precies op de windrichtingen zijn uitgezet? Het is gebleken dat de toren niet is gebouwd met een defensief doel, want hij was totaal niet bestand tegen het vuurgeschut van die dagen. Er moest dus gedacht worden aan een andere functie. Geert concludeerde dat de toren waarschijnlijk als kapel dienst deed. Het altaar wees dan precies naar het oosten toe!
Kasteel Nijenborgh, Weert
Ook het kasteel Nijenborgh is recentelijk door BAAC collega’s onderzocht. Hoe dat in zijn werk ging is hier te zien. Het kasteel ligt in een park en is altijd te bezoeken.
Ben jij nu ook benieuwd naar wat je nog meer kunt leren over kastelen en hun inwoners? Kijk op www.dagvanhetkasteel.nl om een kasteel bij jou in de buurt te vinden!
