Op het voormalige KPN-terrein aan de Prins Bernhardstraat wordt een nieuw stukje stad gerealiseerd dat ‘Amadeiro’ heet. Het is een duidelijke een verwijzing naar Prins Carnaval. Zoals Prins Amadeiro van alle Bosschenaren is, zal straks ook dit stukje stad voor iedereen toegankelijk zijn. Voor de realisatie is in goed overleg tussen initiatiefnemer Boelens de Gruyter en Erfgoed ’s-Hertogenbosch eerst de geschiedenis van het terrein in beeld gebracht.
Archeologisch onderzoek op het KPN-terrein
In 2019 heeft een boor- en proefsleuvenonderzoek onverstoorde ophogingslagen en sporen van bewoning uit het verleden aan het licht gebracht. In 2020 en 2021 heeft BAAC vervolgens ruim vijf maanden lang archeologisch onderzoek uitgevoerd. De sloop- en bouwwerkzaamheden vonden veelal gelijktijdig met of direct aansluitend aan de archeologische werkzaamheden plaats. Het onderzoek beperkte zich vooral tot het achterterrein van de oude percelen langs de Weverplaats en de Oude Hulst. Deze straten vormden de verbindingsroute van Verwersstraat naar Vughterstraat (via de Beurdsestraat en Sint Jorisstraat). Het onderzoek op het KPN-terrein vormt zo een belangrijke aanvulling op de resultaten van de uitgebreide opgraving in het Museumkwartier.
Sloop van de bebouwing en documentatie van de archeologische sporen vindt tegelijkertijd plaats. De archeologen staan letterlijk onder de keldervloer van het voormalige KPN-gebouw.
De resultaten
Hoewel het onderzoek in het veld is afgerond en veel informatie heeft opgeleverd, zijn de archeologen nog niet klaar. Komende maanden worden de vondsten gewassen, beschreven en gedateerd. Ook begint de analyse van de gevonden sporen en de reconstructie van de geschiedenis van het terrein, waar immers door de eeuwen heen gewerkt en gewoond is. Dit alles levert een rapport op dat opnieuw een stukje van de Bossche geschiedenis vertelt.
Maar de presentatie blijft niet beperkt tot dit rapport. In de nieuwbouw zullen Boelens de Gruyter, de toekomstig eigenaar Het pensioenfonds van Metaal en Techniek en Erfgoed ’s-Hertogenbosch de resultaten van het onderzoek inclusief een aantal vondsten presenteren. Zo zal het verleden voor alle Bosschenaren tastbaar worden! Erfgoed ‘s-Hertogenbosch licht al een tipje van de sluier op en heeft alvast een leuk artikel geschreven over de eerste resultaten.
De geschiedenis van het KPN-terrein
Sinds 1935 stond hier het districtskantoor van de PTT (tegenwoordig KPN) maar de geschiedenis van het terrein gaat veel verder terug. Het zuidelijke deel van het terrein is de helling van een dekzandkop die in de prehistorie in gebruik is geweest als akker. De rest van het terrein was een relatief nat gebied. Het bleef tot de 13e eeuw buiten gebruik. Er zijn dan verschillende waterlopen die aftakkingen vormen van de Dieze. De belangrijkste zijn een noord-zuid georiënteerde waterloop (de Mortelgraaf) parallel aan de latere straat de Mortel en een noordoost-zuidwest georiënteerde waterloop dwars over het terrein. Deze waterlopen begrensden een gebied dat bekend stond als De Mortel. In archiefstukken wordt het vermeld als een omgrachte tuin met huis.
Na 1250 wordt het onderzochte terrein verkaveld en in gebruik genomen. Het wordt dan omsloten door Beurdsestraat, Weverplaats, Oude Hulst, Sint Jorisstraat en Keizerstraat. Langs deze straten heeft vanaf de 14e eeuw bebouwing gestaan. Door de aanleg na 1300 van een nieuwe, ruimere stadsmuur lag deze bebouwing binnen de muren van de stad.
De kadastrale minuut van 1832 met in rood het Amadeiro-terrein. Grijs zijn de middeleeuwse straten, geel is de Prins Bernhardstraat.
Aan het begin van de 15e eeuw werd de Mortelgraaf gedempt, waarna het terrein is opgehoogd en verder verkaveld. Langs de oostzijde van het terrein kwam de straat de Mortel, met daarlangs in de loop van de tijd bebouwing. In de volgende eeuwen verdichtte de bewoning langs de genoemde straten maar bleef ook een groot deel van het terrein onbebouwd en in gebruik als moestuin. De Prins Bernhardstraat wordt pas na 1930 aangelegd. De bedoeling was om langs deze route een nieuwe stadswijk te ontsluiten die in het Bossche Broek zou worden aangelegd, maar dat is nooit gebeurd! In de tweede helft van de 20e eeuw verdwijnt langzaam de bebouwing langs de Oude Hulst en de Weverplaats vanwege uitbreiding van het PTT-complex. Tijdens de Koude Oorlog wordt vanwege de angst voor kernaanvallen onder een uitbreiding van het PTT-complex een atoombunker aangelegd om ervoor te zorgen dat de telefoonlijnen bleven werken.
Tijdens het onderzoek zijn verschillende leuke vondsten gedaan.
- Er zijn muren en vloeren teruggevonden van verschillende woonhuizen die dateren uit het begin van de 14e eeuw. Onder een haard zijn drie drinkkannen gevonden die ondersteboven zijn ingegraven. Dergelijke ‘heksenpotten’ zijn in ‘s-Hertogenbosch en elders vaker aangetroffen. Er wordt aangenomen dat het om een bijgeloof gaat om heksen en het “kwaad” te bezweren.
De ondersteboven ingegraven kannen om heksen en het “kwaad” te bezweren.
- Door het plangebied liep oorspronkelijk van zuidwest naar noordoost een natuurlijke waterloop waarvan niemand het bestaan meer wist. De waterloop is namelijk al in het begin van de 16e eeuw gedempt. Op historische kaarten (die jonger zijn) is die dus niet afgebeeld. De waterloop lijkt af te buigen richting de Sint Jorisstraat, wat betekent dat Weverplaats en Oude Hulst ongeveer evenwijdig aan het water liepen. Dit bevestigt het beeld van huizen waarvan de achtererven bepaald werden door de achterliggende waterloop (‘van straat tot stroom’), zoals op zovele plaatsen in ’s-Hertogenbosch. De waterkant was beschoeid, en gezien de variatie aan hout was deze beschoeiing per perceel geregeld. Bij één van de percelen is in de waterloop een houten bak aangetroffen. Het hout daarvan is vrijwel zeker hergebruikt scheepshout, omdat in het hout scheepssintels (breeuwselplaatjes) zijn aangetroffen. (Breeuwselplaatjes zijn ijzeren krammen waarmee latten op de naden tussen de scheepsplanken zijn vastgezet. Onder de latjes zit ‘breeuwsel’ zoals mos, om binnendringend water tegen te houden). In de opvulling van de waterloop is opvallend weinig stadsafval gevonden, met uitzondering van het oostelijke deel waar naast fragmenten aardewerk ook een aanzienlijke hoeveelheid looiersafval is aangetroffen. Dat is tussen circa 1350 en 1450 in de waterloop gestort.
- Bovendien zijn uit de opvulling van de waterloop verschillende insignes verzameld. Dit zijn kleine lood-tinnen draagspeldjes met zowel religieuze als profane voorstellingen. Het gaat onder andere om insignes die door pelgrims werden gekocht in de bedevaartplaatsen die zij bezochten, of op kerkelijke hoogtijdagen. De profane insignes werden verkocht op jaarmarkten en kermissen. Je ziet op de religieuze insignes afbeeldingen van heiligen (bijv. Adrianus van Geraardsbergen als ridder) en relikwieën (bijv. uit Meerveldhoven en de drie hosties van Willsnack), op de profane phalussen (bijv. als gevleugeld trekdier voor de ploeg). De insignes dateren uit de 14e en 15e eeuw.
- Langs een steeg haaks op de Oude Hulst zijn resten gevonden van verschillende kamerwoningen uit de 17e en 18e eeuw. In die tijd werd de beschikbare ruimte om te wonen in de stad steeds beperkter. Kamerwoningen waren kleine huisjes waarin hele gezinnen op gemiddeld 16 m2 woonden.
- Een bijzondere vondst is een soort ‘vogelfluitje’ in de vorm van een narrenkop. In de kop werd water gedaan. Door te blazen op een pijpje achter op de kop ontstond een fluittoon. Dergelijke fluitjes waren in de 16e eeuw enorm populair. Het was vermoedelijk kinderspeelgoed. Dat juist deze vondst in het nieuwe stukje stad ‘Amadeiro’ tevoorschijn komt, is wel een heel mooi toeval!
Een fluitje in de vorm van een narrenkop. Het pijpje om op te blazen aan de achterkant is afgebroken.
